Ana Noktalar
- Kıbrıs Cumhuriyeti merkezli gizemli bir şirket, Rusya’nın St. Petersburg Limanı üzerinden potas ticareti için Belarus hükümetinden milyonlarca dolar alıyor.
- Dimicandum adlı şirketin bir web sitesi, veya lojistik alanında faaliyet gösterdiğine dair kamuya açık bir kaydı yok. Ancak, St. Petersburg tren istasyonundan St. Petersburg limanına kadar olan kısa mesafede potas taşıması için bu şirket ile sözleşme imzalandı.
- Kağıt üzerinde bir Kıbrıs Cumhuriyeti vatandaşına ait olmasına rağmen, sızdırılan belgeler şirketin vekaletinin, Lukaşenko’nun sağ kolu Viktor Sheiman’ın altında çalışan eski bir Belaruslu yetkiliye ait olduğunu gösteriyor.
- Belarus’taki bir resmi daireden sızdırılan dahili bir rapora göre ise, Dimicandum’a ödenen ücret “gerekçesiz.”
Belarus Investigavie Center (BIC), Schemes (RFE/RL Ukrayna), Belsat ve OCCRP
Belarus’un devlet potas üreticisi, 2022’de yaptırıma maruz kaldıktan sonra, diktatör Alexander Lukashenko potas ticaretinin gelecekte “sessizce” yapılması gerektiğini söylemişti – aynı “silah satışı” gibi.
Potasyum açısından zengin, kırmızımsı bir mineral olan potas için böyle bir hileye başvurmaya değmezmiş gibi görünebilir. Ancak dünyanın her yerinde ekinler için kullanılan gübrenin önemli bir bileşeni olan potas, yüksek talebe sahip ve küresel gıda güvenliğinin sağlanmasında kilit önemde.
Dünyanın en büyük potas yataklarından birine sahip Belarus’ta ise, potas aynı zamanda hak ihlalleri, yolsuzluklar ve Rusya’nın Ukrayna’daki savaş çabalarına verdiği destek nedeniyle Batı tarafından giderek daha fazla izole edilen Lukashenko için ekonomik bir can simidi.
Denizle kıyısı bulunmayan Belarus, yıllarca potası komşusu Litvanya’daki bir limandan dünyanın dört bir yanına ihraç etti. Denize olan bu erişim 2022 yılında gelen AB yaptırımlarıyla engellendi. Belarus ise potas ihracını, Rusya üzerinden yaptırımların uygulanmadığı ülkelere yönlendirmeye başladı.
Ancak bu kadarla kalmıyor. Belarus’taki araştırmacı gazetecilik merkezi Belarusian Investigative Center, Belarus’un potas ihracat zincirinin, hala AB yaptırımlarını ihlal ettiğini tespit etti. Bunun nedeni, Lukaşenko yönetiminden eski bir üst düzey yetkiliyle gizli bağları olan Kıbrıs merkezli bir şirketin ihracatta oynadığı rol.
BIC tarafından elde edilen sözleşmelere göre, Belarus’un devlet potas tekeli Belaruskali, potasın St. Petersburg tren istasyonundan şehrin limanındaki gemilere kadar kısa bir mesafe taşınması için, Kıbrıs Cumhuriyeti’nde kayıtlı aracı şirket Dimicandum Invest Holding Ltd.’ye ödeme yapıyor.
Uzmanlara göre, Dimicandum AB’de kayıtlı bir şirket olduğundan, bu durum Avrupa firmalarının ve vatandaşlarının Belaruskali gibi yaptırıma tabi kuruluşlara hizmet veya ürün sağlamasını engelleyen kuralları ihlal ediyor.
Yaptırımları ihlal riski göz önüne alındığında, şirketin lojistik zincirine neden dahil edildiği bilinmiyor. Dimicandum’un rolüne daha derinlemesine bakıldığında ise daha fazla soru işareti ortaya çıkıyor.
Resmi bir daireden sızdırılan ve Dimicandum’a yapılan planlı ödemelerin bir kısmını “gerekçesiz” olarak tanımlayan dahili bir rapora göre Dimicandum, Belarsukali için gereksiz bir mali yük gibi görünüyor.
Dimicandum, resmi belgelere göre bir Kıbrıs Cumhuriyeti vatandaşına ait olup yönetilmesine rağmen, vekalet belgeleri, Dimicandum adına anlaşma yapma yetkisinin, Lukashenko’nun en yakın müttefiklerinden biri olan Viktor Sheiman’ın emrinde görev yapan Belarus Devlet Başkanlığı Emlak Yönetimi Departmanı eski başkan yardımcısı Andrey Sviridov’a verildiğini gösteriyor.
Emlak Yönetimi Departmanı düzinelerce işletmeye sahip olup “ulusal hükümet organlarının işleyişini” desteklemek de dahil olmak üzere geniş bir yetki alanına sahiptir. Doğrudan Devlet Başkanına bağlıdır.
Sviridov, Dimicandum’da Finans Müdürü olduğunu doğrularken, bunun ötesinde bir nüfuza sahibi olduğunu ve Belaruskali ile sözleşme imzaladığını reddetti.
Belaruskali, yorum yapmaları yönündeki talebe yanıt vermedi. Dimicandum ve şirketin Kıbrıs Cumhuriyeti vatandaşı yöneticisine ulaşılamadı. Ancak Dimicandum’un sekreterya işlerini yapan Kıbrıs’taki Damelen Consulting Ltd, firmanın Belaruskali ile iş yaptığını reddetti.
Damelen’in müdürü Olena Brovkina, telefonda muhabirlere yaptığı açıklamada, “herhangi bir sözleşme imzalandığından veya herhangi birinin şirket adına böyle bir şey yaptığından haberimiz yok” dedi.
Lukaşenko’nun yürütme organı, devleti ve ekonominin büyük bölümünü sıkı bir şekilde kontrol ediyor. Dolayısıyla, gözlemciler, Belarus hükümetinde ve devlet teşebbüslerinde yolsuzluğun yaygın olduğunu söylüyor. Yaptırımlar yürürlüğe girdiğinden beri, hükümet, potas dahil olmak üzere birçok ihracata ilişkin ticaret istatistiklerini yayınlamayı durdurma kararı aldı ve dolayısıyla, devlet teşebbüsleri üzerindeki kamu denetimi daha da kısıtlandı.
Belarus ekonomik düşünce kuruluşu BEROC‘un akademik direktörü Lev Lvovskiy, kesin bir değerlendirme yapamayacağını, ancak Belaruskali ile Dimicandum arasındaki anlaşmanın, “Belarus’ta çok yaygın” olan ve fonları hortumlamak için aracıların kullanılmasını içeren yöntemin örneği olabileceğini söyledi.
Lvovskiy, “Belarus’ta, hükümet tarafından üretilen bir şey ihraç edildiğinde, bir aracı firmanın kullanılması ve bu firmanın paranın çoğunu toplaması olağandır. Bu yolsuzluktur,” dedi.
Lvovskiy, ayrıca Kıbrıs’ın Belaruslular’ın işletmelerini gizlemek veya parayı devletten uzak tutmak için yaygın olarak kullanılan bir offshore destinasyonu olduğunu sözlerine ekledi.
Muhabirler, Dimicandum on yıl önce kurulduğundan bu yana şirketin ticari faaliyetleri hakkında çok az kamuya açık bilgi bulabildiler.
Şirketin belirgin bir ticari varlığı veya web sitesi yok. Yıllık olarak mali rapor sunma zorunluluğuna rağmen, Kıbrıs Cumhuriyeti şirket mukayyitliğine yalnızca 2013 ve 2014 yıllarına ait finansal tablo sundu. Sırasıyla 19,1 milyon ve 39 milyon Euro gelir beyan eden şirketin temel faaliyetleri “genel ticaret, danışmanlık hizmetleri ve yatırım” olarak tanımlanıyor.
Ancak Ukrayna’daki yasa uygulayıcıları tarafından yapılan bir soruşturma sırasında elde edilen kanıtlar, şirketin daha önce en az bir kez yaptırımlardan kaçmak için kullanılmış olabileceğini gösteriyor. Lüks araçları içeren bu tertip, yetkililer tarafından 2023’te çökertildi.
Ukrayna Güvenlik Servisi, Mayıs 2023’te Facebook sayfasında, en az 3 milyon Euro değerindeki Rolls Royce ve Maybach’lar da dahil olmak üzere, 45 aracın Rusya’ya getirilmesine karşı yapılan bir operasyon hakkında paylaşım yaptı. Sadece “Lviv’li bir iş adamı” olarak tanımlanan baş şüphelinin ofislerinde yapılan aramada, birden fazla şirket mührü ortaya çıkarılmıştı. İnternet üzerindeki bir veritabanında bulunan bir kaza mahkemesi emrinin kopyasına göre, bu mühürlerden biri Dimicandum’a aitti.
Ukraynalı yetkililer ayrıca, planın merkezindeki iş adamının, Belarus’ta yüksek mevkide bulunan bir tanıdığı ile övündüğünü de keşfetti. İş adamının el konulan telefonunda bulunan ve Ukrayna Başsavcılığı tarafından İnternette yayınlanan bir kısa mesajda şunlar yazıyor: “… siyasi meseleye gelince, vaftiz babamın Belarus’taki ikinci adam olduğunu ve bana kefil olabileceğini bilmiyorlar. O zamanlar Yanukoviç’i [Ukrayna’nın eski devlet başkanı] arayıp bana kefil olmuştu.”
Ukrayna’da söz konusu soruşturma hakkında bilgisi olan bir kaynağa göre, yetkililer, Lvivli iş adamının ofisine yaptıkları baskında, değeri 75.000 Euro’dan fazla olan bir Audi SQ8’in Dimicandum’a satış sözleşmesini, Sviridov’un pasaportunun görüntüsünü ve Dimicandum’un müdürü tarafından kendisine verilen iki vekaletnameyi buldular.
Sviridov, gazetecilere, bu kanıtların, kendisine karşı Ukrayna polisi tarafından yürütülen bir karalama kampanyasının parçası olarak sahte olarak hazırlandığını söyledi.
Damelen’in müdürü, Dimicandum’un araba kaçakçılığına karıştığını reddetti, ancak detay vermeden Lvivli iş adamının bir zamanlar bir “irtibat kişisi” olduğunu söyledi.
Yeni Rota, Yeni Sorunlar
Devlet tarafından işletilen potas tekeli Belaruskali, yedi adet madende yaklaşık 17.000 kişiyi istihdam ediyor. Bu madenlerdeki 360 milyon yıllık derin yeraltı yataklarından potas çıkarılıyor. Çok az ülke bu kadar büyük potas rezervine sahip ve Belarus, Kanada’dan sonra dünya çapında ikinci sırada yer alıyor.
2019’da dünya potas pazarının yaklaşık beşte biri Lukaşenko tarafından ulusal bir hazine olarak adlandırılan Belaruskali tarafından tedarik edildi. Belaruskali potası, ayrıca Belarus’un GSYİH’sinin yaklaşık %4’ünü ve ihracatının %7’sini oluştuyor.
Ancak Belaruskali de, Lukaşenko’nun tartışmalı bir seçimde zaferini ilan etmesinin ardından Ağustos 2020’de ülkeyi saran hükümet karşıtı protestolarla sarsıldı.
Belaruskali işçileri, on binlerce vatandaşın sokaklara akın ettiği barışçıl protestolara katılanlar arasındaydı. Güvenlik güçleri protestolara şiddetle karşılık verdi ve ardından sivil topluma yönelik kapsamlı baskılar geldi.
Washington’un yolsuzluk, hak ihlalleri ve baskı nedeniyle kınadığı “Lukaşenko rejimi için önemli bir vergi geliri ve döviz kaynağı” olduğu gerekçesiyle Belaruskali, 2021’de ABD’den ilk yaptırım darbesini aldı.
Ertesi yıl, AB, Rusya’nın Ukrayna’yı işgaline verdiği desteğe yanıt olarak Belarus’tan tüm potas ithalatını yasakladı. Belaruskali’ye rejimi desteklediği ve protesto hareketine katılan çalışanlarını cezalandırdığı için de yaptırımlar uyguladı.
O zamandan beridir, Belaruskali potasını taşıyan trenler Litvanya’dan St. Petersburg Limanı da dahil olmak üzere Rusya’ya yönlendirildi. Buradan da, Belarus’a yaptırım uygulamayan Çin, Brezilya ve Endonezya gibi alıcılara sevkiyatlar yapıldı.
Rus medyasında yer alan bir habere göre, limanın terminallerinden biri olan Baltic Ship Mechanical Plant, Belarus’un yeni ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yeniden inşa edildi ve 2023’te ülkenin potas ihracatının yaklaşık üçte biri buradan gerçekleştirildi.
Ancak BIC’a sızdırılan bir sözleşmeye göre, Belaruskali, kendi aktarma hizmetlerini sağlayan limanla doğrudan çalışmak yerine, St. Petersburg’daki Avtovo tren istasyonundan Baltic Ship Mechanical Plant terminalindeki gemilere potas taşıması için Dimicandum’a ödeme yapıyor.
Ekim 2022 tarihli sözleşmeye ve ekindeki bir anlaşmaya göre, Dimicandum’a ertesi yıl limandan 3,4 milyon metrik ton potas gübresinin aktarımı için 68,6 milyon dolar ödenecekti. Diğer anlaşmalar, Kıbrıslı şirketin yükümlülüklerini yerine getirdiğini ve Belaruskali’nin Haziran ve Ağustos 2023’te Dimicandum’a gelecekteki sevkiyatlar için avans ödemeler yapmayı kabul ettiğini gösteriyor.
Bu anlaşmalar, Royal United Services Institute (RUSI) düşünce kuruluşunun Finans ve Güvenlik Merkezi direktörü Tom Keatinge’e göre AB yaptırımlarının açık bir ihlali.
Keating muhabirlere, ” AB yaptırımları tüm AB kuruluşlarını, tüm AB yurttaşlarını bağlar. Bu ticaretin AB dışına gerçekleşmesinin bir önemi yok,” dedi. “Bu spesifik durumda, eğer AB dışındaki yerlere potas ticaretine yardımcı oluyorlarsa, ki bu yaptırıma tabidir, bu durum incelenmelidir. Bu, bana yaptırımların açıkça ihlali gibi geliyor.”
Belarus eski diplomatı ve şu anda politika analisti olarak çalışan Pavel Slunkin’e göre, lojistik zincirini kuranlar, Kıbrıs’ın geçmişten beri Rus ve Belarus elitlerine hizmt sağlıyor olduğundan hareketle, söz konusu şirketle ilgili herhangi bir sorun çıkmasını beklemiyordu.
2020’de AB’nin Belarus’a yaptırım uygulama çabalarını engelleyen Kıbrıs Cumhuriyeti, geçtiğimiz yıl yayınlanan küresel bir gazetecilik işbirliği olan Cyprus Confidential‘ın ardından dikkatleri üzerine çekmiş durumda. Cyprus Confidential, Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki kurumsal hizmet sağlayıcıların bu tür müşterileri AB yaptırımlardan nasıl koruduğunu ifşa etmişti.
Slunkin, “AB yaptırım uygulama konusunda etkili oldu, ancak işlerin nasıl yürüdüğünü kontrol etme konusunda hiçbir zaman etkili olmadı,” dedi. “Kıbrıs Cumhuriyeti, uzun yıllardır bunu kolaylaştırıyor. Doyalısıyla, yeterince dikkatli olmaları durumunda cezasız kalacaklarını düşündüklerine inanıyorum.”
Dimicandum’un yaptırım ihlalinde bulunduğu iddiası hakkında yorum yapması talep edilen Kıbrıs Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (CySEC), spesifik soruşturmalar ile ilgili yorum yapamayacağını, ancak “yatırımcıları koruma sorumluluğunu son derece ciddiye aldığını” açıkladı.
‘Gerekçesiz Ödeme’
Uluslararası nakliye dünyasında, gümrük komisyoncusu olarak bilinen aracılar, genellikle müşterileri için en iyi güzergah ve ücretleri bulma ve herhangi bir belge veya gümrükleme işlemini halletme becerileri nedeniyle tedarik zincirine dahil edilirler.
Ancak Dimicandum’un gümrük komisyonculuğu geçmişi yok gibi görünüyor. Ayrıca Belaruskali için daha iyi ücretler bulmak yerine, aslında piyasa fiyatlarından daha fazlasını talep etti. St. Petersburg Limanı aktarma hizmetleri sağlıyor ve 2021 yılına ait bir fiyat listesine göre, o yıl bir ton mineral gübreyi aktarmak için yaklaşık 11 dolara eşdeğer bir ücret talep etti.
Muhabirlerin elde ettiği ve 2023 yılını kapsayan sözleşmelere göre, Belaruskali, Dimicandum’a ton başına bunun neredeyse iki katını, yani 20 dolar ödeyecekti.
BIC’ye sızdırılan ve Belarus’taki resmi bir dairenin hazırladığı dahili bir rapor, Belaruskali’nin ertesi yıl, yani 2024’te, Dimicandum’a ton başına 16 dolar aktarma ücreti ödemeyi planladığını gösteriyor. Dimicandum da ton başına 11 dolar ödeyecekti.
Raporda Dimicandum’a planlanan ödemelerin bir kısmı “gerekçesiz” olarak tanımlandı. Kaynağı korumak için rapor ile ilgili daha fazla ayrıntı açıklanamıyor.
Ayrıca bu dönemde Dimicandum adına kararları kimin aldığı da belirsiz.
Şirket, kağıt üzerinde 2012’de kurulduğundan beri Galina Akritova Alexandrou adlı bir Kıbrıs Cumhuriyeti vatandaşına ait. Akritova aynı zamanda şirket müdürü olarak da görev yapıyor.
Ancak Belaruskali ile yapılan 2022 yılı sözleşmeleri, şirketin mali direktörü Andrey Sviridov tarafından imzalandı. Sviridov 2019’dan 2021’e kadar Devlet Başkanlığı Emlak Yönetimi Departmanı’nın başkan yardımcısıydı.
BIC tarafından elde edilen vekaletnameler, Belaruskali ile ilk sözleşme imzalandığı dönemde Sviridov’un daha fazla nüfuz sahibi olduğunu gösteriyor. Eylül 2022’de Sviridov’a Dimicandum adına herhangi bir işlem yapma ve sözleşmelerin yapılması da dahil olmak üzere şirketin temsilcisi olarak hareket etme yetkisi verildi. İki ay sonra Sviridov’a Dimicandum adına banka hesabı açma ve yönetme yetkisi verildi.
Yorumlarını almak için telefonla ulaşıldığında, hem Sviridov hem de Dimicandum’un sekreterya işlerini yapan Damelen’in müdürü, Sviridov’a herhangi bir vekaletname verilmiş olduğunu reddetti.
Damelen’in müdürü “Bay Sviridov için hiçbir zaman vekaletname hazırlamadık ve nasıl bir insan olduğunu bilmiyoruz” dedi.
40 yaşındaki Sviridov, Belarus’ta çok tanınan bir isim değil. 2019’da Devlet Başkanlığı Emlak Yönetimi Departmanına atanmadan önce Grodno bölgesinde bir ekonomi komitesine başkanlık ediyordu. Ancak emlak departmanındaki eski patronu herkesin bildiği bir isim: Lukaşenko’nun sağ kolu olarak kabul edilen general Viktor Sheiman.
Sheiman, 1994’te iktidara geldiğinden beri Lukaşenko’nun en yakın müttefiklerinden biri ve Güvenlik Konseyi Sekreteri, Başsavcı ve başkanın Genelkurmay Başkanı gibi üst düzey görevlerde bulundu. İlk olarak 2004’te dört rejim muhalifinin kaybolmasında rol oynadığı ddiasıyla AB tarafından yaptırıma tabi tutuldu ve o zamandan beridir ABD, Kanada, İsviçre ve İngiltere tarafından kara listeye dahil edildi.
Foto: Belarus Cumhuriyeti Devlet Başkanı Basın Servisi, 2024
Sviridov, Şubat 2021’de hükümet görevinden ayrılmasından sonra bile Sheiman ile birlikte çalışmaya devam etmiş gibi görünüyor. Bir ay sonra, Belarus medyasının Sheiman ile bağlantılı olduğunu iddia ettiği Vector Capital Group adlı bir şirketin başına atandı.
BIC tarafından elde edilen ve 2023 yılında Vector Capital’den başka bir firmaya gönderilen bir mektupta, “liderimiz” diye bahsedilen Viktor Vladimirovich Sheiman’ın baş harfleri “V.V.Sh” yer alıyor. (Bu ilk olarak, Belarus’un askeri, polis ve istihbarat servislerinin eski üyelerden oluşan bir İnternet medya kuruluşu olan BelPol tarafından yapılan bir araştırmada ortaya çıkarılmıştı.) Belaruslu bir hacktivist grup olan CyberPartisans tarafından oluşturulan bir veritabanına göre, Sviridov’a ek olarak, Devlet Başkanlığı Emlak Yönetimi Departmanı’nda çalışmış olan en az iki yetkili daha Vector Capital’de istihdam ediliyor.
Muhabirler, yorum için ulaşılamayan Dimicandum ile Sheiman arasında doğrudan bir bağlantı bulamadı. Kendisinin veya Sheiman’ın Dimicandum’un potas ticaretinden kar elde edip etmedikleri sorulduğunda, Sviridov bunu reddetti ve muhabirlerin “sinir ağları”nı kullanarak belgeleri tahrif ettiğini ima etti.
Sviridov, “Bu bilgi nereden çıktı?” diye sordu. Kafanızdan mı? Şizofrenlerden mi? Daha önce hiç bir zaman böyle bir bilgi çıkmadı.”
Kıbrıs Araştırmacı Gazetecilik Ağı (CIReN) bu habere katkıda bulundu.